Goed voor jezelf zorgen
‘Veel podiumkunstenaars kunnen slecht rondkomen van hun kunst. Het is aan óns om daar verandering in aan te brengen’, vertelt Gabriela Acosta Camacho, kerndocent van de Fair Practice-module, studieleider van de AHK-master Kunsteducatie en onderzoeker bij het lectoraat Sociale Rechtvaardigheid en Diversiteit in de Kunsten. ‘In een thematisch opgebouwde reeks van vijf lessen krijg je inzicht in de structuren van het werkveld en krijg je concrete handvatten en tips. Zo zorg je straks goed voor jezelf én voor anderen in de culturele praktijk.’

Taart met unicorn
Haar les Fair share begint Gabriela met een plaatje van een taart. Er is iemand jarig! Hoe verdeel je de taart? Studenten roepen: ‘Vraag wie er taart wil!’ ‘Iedereen krijgt een even groot stuk!’ Simpel toch? Maar daarna laat ze een ingewikkelder taart zien, eentje met een unicorn erop. Hoe verdeel je die? Studenten: ‘De unicorn moet eraf!’ ‘De unicorn snijden we in stukjes!’ ‘We verloten hem!’ Of: ‘Die is voor de jarige.’ En stel dat jij weet dat twee mensen in de klas heel weinig gegeten hebben de afgelopen tijd, wat is dan een eerlijke verdeling? Zo introduceert Gabriela langzaam de gelaagdheid van het begrip fair share. Ze haalt graag de uitspraak van een Amsterdamse PvdA-wethouder aan: ‘Je moet ongelijk verdelen om gelijkheid te bevorderen.’

Op maat per studie
De Fair Practice-module is gebaseerd op de waarden fair chain, fair pay en fair share uit de Fair Practice Code. Op verzoek van studenten van twee geslaagde pilotedities werden daar fair value en fair time aan toegevoegd. ‘Het mooie is dat de lessenreeks sterk gekoppeld is aan de praktijk waar ATD-studenten straks in terechtkomen’, licht Gabriela toe. De Fair Practice-module wordt, op maat, aangeboden aan elke opleiding die haar aanvraagt. Zo kunnen derdejaars studenten van Docent Dans, SNDO, ECD, ATKA, Docent Theater en de Opleiding Productie Podiumkunsten de module al volgen. Toenmalig directeur Jan Zoet heeft vanuit de kwaliteitsmiddelen in samenwerking met Simone van Bennekom de module laten ontwikkelen. ‘Later ben ik samen met projectleider Wendy van Os en filosofiedocent Sophie van Hoorn gevraagd mee te denken om vanuit onze expertises de module nog steviger neer te zetten.’

Tony Chocolonely
Terug naar de les. De overstap van taart naar geld is eenvoudig gemaakt. Gabriela heeft een “nieuwtje”: ze heeft nét een miljoen gewonnen en wil dat bedrag eerlijk delen met de klas. Hoe kan ze dat doen? En wat doen we met de mensen die er vandaag niet zijn, omdat ze bijvoorbeeld ziek zijn? ‘Studenten ervaren zo dat “eerlijk verdelen” niet zo eenvoudig is als het lijkt.’ Ook laat ze vaak de Tony Chocolonelyreep zien, die je alleen maar in ongelijke stukjes kunt verdelen. Een illustratie van hoe oneerlijk de beloning is verdeeld in de chocoladeketen. ‘Het gesprek en de discussie in de klas komen met deze voorbeelden op gang. Zo bespreken we samen normen en waarden, en onbewuste vooroordelen.’

Eerlijke stagevergoeding
De module is bedoeld voor derdejaars en werpt direct haar vruchten af, ziet Gabriela. ‘Studenten passen hun inzichten toe tijdens hun stage, bijvoorbeeld bij het onderhandelen over hun stagevergoeding.’

Ze hoort regelmatig dat stagiairs die op middelbare scholen culturele vakken geven een minimale vergoeding krijgen, terwijl ze zelfstandig voor een klas staan. Tegelijkertijd worden stagiairs van bijvoorbeeld een studie Wiskunde of Nederlands wél gewoon betaald. Wat ze ook vaak hoort: het zou om 2 uur gaan, maar het worden meer uren, en een student krijgt daar niet voor betaald. ‘Dan is de vraag van studenten: hoe ga ik hiermee om, want ik ben ook afhankelijk van de mensen waarbij ik stageloop. Ik wil ook een goede beoordeling. Hou je dan je mond, en doe je het voor niets?’

Niet via appjes
Studenten krijgen veel praktische tips. ‘Als er een cao is, kijk daarnaar. Kaart die al aan het begin aan. Hou je uren goed bij.’ Door concrete voorbeelden uit haar eigen praktijk te laten zien, moedigt Gabriela studenten aan om voor eerlijke betaling en behandeling op te komen. ‘Zet al je afspraken vooraf op een rij in een mail, dus niet alleen telefonisch of via appjes. Dan kun je daar later op terugkomen: goh, ik ben nu begonnen, dit waren de afspraken, ik vind het superleuk. Ik zie dat er nu meer werk en mogelijkheden op me afkomen die buiten deze afspraken vallen. Ik wil het graag hebben over de vergoeding die ertegenover staat.’ Met resultaat, ziet ze. ‘Sommige studenten vertellen dat ze door inzichten uit de module veel steviger onderhandelen.’

Gratis dansers
Ook de eigen rol in fair practice komt in de module aan bod. ‘Stel, je gaat een stuk maken en hebt geen geld om je dansers of acteurs te betalen. Wat kan je dan wél doen? Je kan wel zorgen dat je op fijne tijden repeteert, dat er lekker eten is, dat de dansers veel credits krijgen en publiciteit, dat de sfeer goed is. Dat je daar over nadenkt, dat is ook fair practice.’

Transkeeters
Fair practice gaat zéker niet alleen over geld, benadrukt Gabriela. ‘Geld is een fijn onderwerp als startpunt, omdat het lekker concreet is en het economische perspectief ook onderdeel uitmaakt van de module. Maar in de kern gaat fair practice over op een zo eerlijk mogelijk manier werken. Over rechtvaardigheid, over inclusief werken.’

Die thematiek wordt bij de verschillende studierichtingen op verschillende manieren ingevuld, legt ze uit. Zo speelt in de acteerpraktijk veel rond gender en typecasting. Daarom wordt bij de ATKA samengewerkt met de Transkeeters, waarvan Chris Rijksen en Jonah Lamers lessen hebben verzorgd. In de praktijk van Docent Dans ligt weer een andere focus. ‘Daar speelt regelmatig de vraag hoe je zo werkt dat iedereen in een cultureel diverse groep met verschillende achtergronden zich goed voelt.’

Ongepast gedrag aankaarten
Ook het gevoelige onderwerp sociale veiligheid komt aan bod binnen de lessen. Uit eigen ervaring weet Gabriela hoe lastig het kan zijn om grensoverschrijdend gedrag aan te kaarten. ‘Toen ik jonger was, heb ik bij opdrachtgevers gewerkt waarbij ik voelde: dit klopt niet. Maar ik voelde ook de machtsverhouding en dacht: ík wilde deze baan, dus ik moet nu ook dankbaar zijn.’ Studenten krijgen concrete tips en informatie over reglementen en afspraken. Verder wijst ze hen op MORES, het steun- en adviespunt grensoverschrijdend gedrag voor de culturele, creatieve en mediasector. Amber de Vente, medeoprichter van MORES, geeft ook les binnen de module. Gabriela: ‘Als ik vroeger geweten had dat er meldpunten zijn, zou dat me zeker hebben geholpen.’

Het thema sociale veiligheid speelt in de hele sector, weet ze. ‘Als jij auditie doet, en er zit bijvoorbeeld iemand in de jury die jou voor jouw gevoel ongepast benadert, is het niet eenvoudig daar iets over te zeggen. Je zit in een ondergeschikte positie en voelt je alleen.’

Ben jij de dominante partij?
Sociale veiligheid is dan ook geen individuele zaak, vindt Gabriela. ‘Vraag je een groep: vind jij het belangrijk dat mensen zich veilig voelen?, dan zegt iedereen ja. Maar vraag je: wat doe jij zelf hiervoor?, dan blijft het vaak stil. Daar zit het grootste werk: hoe gaan de mensen die aan de kant zitten om met grensoverschrijding? Het is niet genoeg om te zeggen “de deur staat altijd open”. Het is ieders taak zich er bewust van te zijn, sensitiviteit te ontwikkelen en ernaar te handelen. Alleen zo kan een open en eerlijke cultuur ontstaan, waarin mensen zich durven uit te spreken en al die grensoverschrijdende situaties hopelijk ooit verdwijnen.’

Zo ver is het alleen nog niet, ziet ze. In de lessen wordt daarom stilgestaan bij vragen als: wat is voor jou een grens, wat is niet prettig, wat heb je nodig om er iets van te zeggen? Ook wordt er gewerkt aan bewustzijn. ‘We doen bijvoorbeeld een oefening vanuit de theorie the dominant & the other (zie video – red.) Je gaat bij jezelf na wanneer jijzelf in een machtspositie zit, bijvoorbeeld als je lesgeeft. Dat speel je uit en zo word je je bewust van hoe jij in sommige situaties zélf de dominante partij bent. En welke verantwoordelijkheid dat met zich meebrengt.’

Positieve impact
Na de vijf lessen van de Fair Practice-module maken studenten als eindopdracht een Fair Practice-handleiding: hoe ga ik om met mezelf en anderen? In het vierde jaar komen ze bij elkaar om te zien hoe het in de praktijk is gegaan. Dat moment van intervisie geeft inzicht in de positieve impact, vertelt Gabriela. ‘Wat ik altijd terugkrijg: ik heb bagage om goed de culturele wereld in te stappen. Ik ga met meer zelfvertrouwen het veld in.’ En dat is belangrijk, vindt ze. ‘Iedereen die afstudeert in kunstvakken, wordt in zekere zin een ondernemer. De module is daarvoor echt een startpunt, maar zeker geen eindstreep.’

Had ze deze module graag zelf gevolgd voordat ze de beroepspraktijk inging? ‘Absoluut. Toen ik net in het veld ging werken, dacht ik altijd: ik mag allang blij zijn met deze vergoeding, ik moet ‘ja’ zeggen. Alle inzichten over salarisonderhandelingen had ik superfijn gevonden, en over belastingaangifte, boekhouding, de praktische zakelijke kanten.’

Eén lijn trekken
Ze zou het mooi vinden als iedere student en medewerker van de AHK, of zelfs in het complete culturele veld, lessen zoals de Fair Practice-module kan volgen. ‘Ik denk dat op veel academies wel iets gebeurt op dit vlak, maar meer één lijn trekken heeft een groter effect. Ik geloof dat de culturele sector op termijn eerlijker wordt, als iedereen meer kennis en vaardigheden voor fair practice meekrijgt.’
Fair practice vraagt een actieve houding die je meeneemt in je hele carrière, benadrukt Gabriela. ‘Werken aan fair practice is nooit af en je komt ook altijd weer in niet-faire situaties terecht.’ Volgens haar is er nog veel te doen, ook binnen de AHK en de ATD. ‘Ik hoop dat deze module een sterk startpunt is om te weten hoe je met fair practice om kunt gaan en waar je terecht kunt. Zodat je je uit kan spreken: voor jezelf en voor anderen.’

• Bekijk hier het complete programma van de Fair Practice-module van ATD.
• De Fair Practice-module van ATD heeft in samenwerking met het lectoraat Sociale Rechtvaardigheid en Diversiteit in de Kunsten vier kennisclips gemaakt. Hierin leggen onderzoekers van het lectoraat hun benaderingen uit. Bekijk hier de filmpjes, inclusief het filmpje over The dominant & the other.
• Kijk ook eens op https://platformacct.nl/nl/ naar de programmatische doorontwikkeling van de Fair Practice Code
• De lessen van de module worden gemaakt samen met externen. Zo is de fair share-les geïnspireerd en ontwikkeld in samenwerking met https://www.izi-solutions.com/ .

tekst en interview: Petra Boers